SZKOŁA JAKO NAMIASTKA DOMU
Sprawdzaj wszystko, utrzymuj, co dobre, a jeśli w twoim własnym sądzie coś lepszego przynosi owoce, dodaj to w prawdzie i w miłości do tego, co ja próbuję dać tobie w prawdzie i miłości na tych stronach…
Johann Heinrich Pestalozzi
W lipcu 2020 r. podczas prac remontowych szkoły, ściślej, odnawiania parteru gmachu, robotnicy wydobyli spod kilku warstw farb olejnych fontannę ścienną z wizerunkiem Johanna Heinricha Pestalozziego, szwajcarskiego pedagoga i pisarza z przełomu osiemnastego i dziewiętnastego wieku, zwanego ojcem szkoły ludowej, twórcy pierwszej teorii nauczania początkowego, który całą swoją działalność praktyczną i teoretyczną poświęcił przebudowie szkoły elementarnej, opracowaniu dla niej nowoczesnej teorii, dokonując w ten sposób trwałego przewrotu w nauczaniu i wychowaniu. Pedagogika Pestalozziego stanowiła i stanowi do dnia dzisiejszego źródło inspirujące rozwój teorii i praktyki powszechnego wykształcenia. Fakt ten zapewnia autorowi Leonarda i Gertrudy trwałe miejsce w dziejach walki o postęp oświaty i w dziejach postępowej myśli wychowawczej.
Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827), (fot. Wikipedia)
Rodzina Pestalozziego ma swoje korzenie we Włoszech. W II poł. XVI w. Antoni Pestalozzi, pastor, emigrował z rodzinnej Chiavenny do Zurychu, gdzie osiadł na stałe. Tam też w 1746 r. urodził się Johann Heinrich, którego ojciec, Jan Baptysta, z zawodu chirurg, zmarł bardzo wcześnie, mając zaledwie 34 lata. Matka, Zuzanna, z domu Hotze, pozostała z trojgiem małych dzieci i niewielkim kapitałem, który pozwalał na niezwykle skromne utrzymanie. Poświęciła się całkowicie wychowaniu dzieci, w czym pomagała jej wierna i niezastąpiona służąca - Barbara Schmid (1720-1788), przezwana zdrobniale Babeli (co jest odpowiednikiem naszej Basi). To właśnie Babeli, jak sam przyznał, wywarła największy wpływ na wychowanie Johanna Heinricha, rozbudzając w nim nie tylko miłość do ludu, nie wyłączając tych bezdomnych i nędzarzy, a także do przyrody.
Johann Heinrich uczęszczał do szkoły elementarnej w Zurychu, następnie do szkoły łacińskiej, a po jej ukończeniu do Collegium Humanitatis i Carolinum. Początkowo studiował teologię, później przeniósł się na prawo, by w końcu uczyć się agronomii. W czasie studiów związał się z rewolucyjną ideologią oświecenia francuskiego i nawiązał bliskie stosunki z ugrupowaniami opozycyjnymi. Wstąpił do helweckiego Związku Patriotów, propagując antyfeuadalną ideologię społeczną Jeana-Jacques'a Rousseau. Został nawet aresztowany i osadzony w więzieniu. Poglądy Pestalozziego kształtowały się również pod wpływem Leibniza, Wolfa, Fichtego, Kanta, słuchał też wykładów filozofii Zimmermanna. W tym czasie (1766 r.) napisał pierwszy (anonimowy) utwór literacki pt. Agis.
Był brzydki, ospowaty na twarzy, prosty jak wieśniak. Włosy w nieładzie, najeżone, ubranie zaniedbane i brudne, postawa pochylona, krok powłóczysty, już to pospieszny, już to powolny, przyczem stale podrzucał ramionami w różne strony, mruczał coś do siebie, nigdy nie patrzył na drogę przed sobą i dlatego często się przewracał. […] Nie nosił krawata. Pończochy stale opadały na trzewiki – tak opisywała go jego przyszła żona, Anna Schulthess, z którą ożenił się w roku 1769, a która była bogatą i wykształconą córką kupca zuryskiego. Czym jej zaimponował? Dużymi czarnymi oczami, delikatnością, dobrym sercem, wielkością ducha, wrażliwością na krzywdę ludu i zaletami moralnymi. Pisał do niej: Byłbym szczęśliwy, gdyby mi się powiódł projekt urządzenia jednej wspólnej kopalni marglu i ulżenia biednym, którzy prawie wcale z tego skarbu nie korzystają, bo są uciskani przez tych bogaczów.
W 1774 r. J. H. Pestalozzi stworzył na ziemi w kantonie Argowii - zakupionej za pożyczone pieniądze - zakład rolniczo-wychowawczy dla biednych dzieci (pierwowzór szkoły ludowej), których zgromadził około pięćdziesięciu w wieku od 8 do 15 lat, całkowicie dzikich, zgłodniałych i pozbawionych opieki. Neuhof oparty był na pracy na roli, w ogrodzie, w warsztatach tkackich i farbiarniach. Wychowankowie uczyli się czytania, pisania, rachunków i początków geografii. Była to próba połączenia pracy wytwórczej z nauką.
Pracę fizyczną dzieci ubogich uważał Pestalozzi nie tylko za możliwą, ale i za korzystną dla ich rozwoju i przygotowania do samodzielnego życia, które wymagać będzie ciągłej i twardej pracy zarobkowej.
Pestalozzi sądził, że wychowywane w ten sposób dzieci zdołają pokryć swą pracą wszystkie koszty związane z prowadzeniem zakładu. Pomylił się. Całodzienna praca nie wystarczała, wydatki wciąż rosły. Po pięciu latach, mimo poważnych osiągnięć wychowawczych, poniósł klęskę, musiał zlikwidować zakład. Głównym osiągnięciem pisarskim Johanna Heinricha w owym czasie jest opowieść społeczno-obyczajowa pt. Leonard i Gertruda, która głosi idee szkoły dla dzieci ludu, a opowiadając się za powszechną szkołą elementarną nie pomniejsza roli rodziny w procesie wychowania. To wtedy Pestalozzi zaszczepił w ludziach ideę, która przez następne wieki kontynuowana będzie przez pedagogów i działaczy społecznych.
Wieczne roztargnienie, brak praktycznego zmysłu i umiejętności kalkulacji ekonomicznej towarzyszyły twórcy przeszło 200 bajek przez całe dalsze życie i szły w parze z upartym trwaniem przy projektach często nierealnych i trudnych do urzeczywistnienia. Toteż eksperyment w Stans uruchomiony w 1799 roku został bardzo szybko, bo po kilku miesiącach, zlikwidowany przez wojnę. Po nim przyszło założenie nowego zakładu w Burgdorf, który nie przeżył upadku Republiki Szwajcarskiej. W końcu Pestalozzi został wezwany do Yverdon, gdzie 1 stycznia 1805 roku otrzymał na zamku zakład wychowawczy, który szybko stał się sławny w całej Europie. Ze wszystkich stron zjawiali się ludzie aby nauczyć się metody pestalozziego. W szkole w Burgdorf Pestalozzi ulepszył ją, przedstawił, a następnie rozwinął w dziele pt. Jak Gertruda uczy swoje dzieci.
Za zamknięcie twórczości Pestalozziego - obrońcy sierot - uznać należy dzieło o symbolicznym tytule Łabędzi śpiew, ukończone dwa lata przed śmiercią (1825 r.), a które uznaje się za najbardziej dojrzały obraz systemu pedagogicznego Pestalozziego, wręcz za epilog i testament jego twórczości.
Johann Heinrich Pestalozzi żył 84 lata. Zmarł w miejscowości Brugg koło Neuhofu. U schyłku życia jak najwyraźniej dostrzegał szerokie horyzonty reformy systemu oświatowego w oparciu o podstawowe założenia swojej pedagogiki.
Jak napisała B. Sulma: …trwałe kontakty łączyły również Pestalozziego z Tadeuszem Kościuszko, który po upadku polskiego państwa i walkach o wolność Stanów Zjednoczonych Ameryki osiedlił się na stałe w Szwajcarii. Kościuszko odwiedził Yverdon i z wielką uwagą przyglądał się codziennej pracy zakładu. Wyraził wówczas życzenie, aby w Polsce „podobne zakładano instytuta, jak instytut w Yverdon a osobliwe dla dzieci ubogich”. Zalecał swoim przyjaciołom w Polsce, aby na naukę do Pestalozziego skierowali polskich nauczycieli i wychowawców.
Pestalocyzm wkroczył na ziemie polskie pod zaborem pruskim w 1803 r., a dwa lata później Feliks Bentkowski opublikował rozprawę pt. Krótki rys Pestalozziego.
Warto pamiętać, że w Polsce za pionierkę pedagogiki społecznej powszechnie uważana jest Helena Radlińska (1879-1954), która działała w tej dziedzinie w różnych historycznych okresach naszego kraju. Jako pedagog i społeczniczka nieustannie i z wielkim zaangażowaniem dążyła do realizacji wybranych przez siebie celów, które były zbieżne z poglądami Szwajcara.
Przed wojną szkoły imienia Pestalozziego znajdowały się we Wrocławiu, Świdnicy, Legnicy, Głogowie, Elblągu i Stargardzie.
12 października 1903 r. w Świdnicy, w nowym gmachu miejskiej szkoły ludowej (wykonanym wg planu naszkicowanego przez miejskiego architekta Schramma), wybudowanym na Forcie Wodnym, otwarto Ewangelicką Szkołę dla Dziewcząt. Budynek z częściowym ujęciem form gotyckich był nowoczesny, znakomicie wyposażony, wręcz luksusowy.
W 1928 roku z okazji jubileuszu 25-lecia istnienia Ewangelickiej Żeńskiej Szkoły Ludowej (Podstawowej) w Świdnicy […] nadano tej placówce oświatowej imię Johanna Heinricha Pestalozziego (1746-1827) – wybitnej postaci przełomu XVIII i XIX wieku, jednego z reformatorów pedagogiki europejskiej. W 1932 roku w nowo dobudowanym południowym skrzydle szkoły (na parterze po lewej stronie) zainstalowano fontannę ścienną upamiętniającą jej patrona. Kompozycja rzeźbiarska z wizerunkiem bocznego profilu głowy Pestalozziego wraz z motywem przyrody (żaby i wiewiórki), odzwierciedla jedną z jego głównych idei pedagogicznych, którą było rozwijanie zdolności poznawczych dziecka zapewniających umiejętność poruszania się w świecie ludzkim i w świecie przyrody. Szczególną jednak uwagę w południowej przybudówce przykuwa portyk wgłębny z jedną kolumną ozdobioną płaskorzeźbami z motywem astralno-astrologicznym gwiazd i znaków zodiaku oraz umieszczone centralnie na wewnętrznych ścianach dwa putta symbolizujące – wiedzę i pracę.
Profil głowy J. H. Pestalozziego w holu gmachu II LO im. Stefana Banacha w Świdnicy (fot. M. Szymańska)
Stąd w naszym Liceum (mieszczącym się w tymże gmachu od 1950 r.) przy ulicy Równej 11 znajduje się rzeźba, którą wykonał Hermann Dubois (dokładniej o tym artyście opowiada publikacja Mariana Twardowskiego, która ukazała się na portalu Świdnica – Moje Miasto).
We Wrocławiu, w ozdobnym portalu neogotyckiego gmachu z 1900 r., przy ulicy Nowowiejskiej 78, gdzie od 1945 r. działa SP nr 1, jest płytki wykusz z popiersiem J. H. Pestalozziego - pierwszego patrona szkoły, którego wizerunek często mylony jest z obecną patronką.
Popiersie J. H. Pestalozziego na budynku SP nr 1 im. Marii Dąbrowskiej we Wrocławiu (fot. Wikipedia)
Także w Gdańsku istniała przed wojną Pestalozzischule. W Blasznym bębenku Güntera Grassa Oskar Matzerath, główny bohater powieści, rozpoczynał w tej szkole swoją edukację. Dziś w tymże budynku, przy ulicy Pestalozziego, są dwa licea: II i XIX. Swoją ulicę Pestalozzi ma także w Bydgoszczy (przy której mieści się szkoła budowlana z internatem), Elblągu, Zabrzu, Wrocławiu oraz wiele ulic w Europie.
Chyba nie powinniśmy dziwić się, że Absolwenci II LO w Świdnicy, oprócz zapamiętywania nauczycieli z wrodzonym instynktem i talentem pedagogicznym, takich, którzy posługując się prostymi metodami, umieli zmotywować ich do nauki, z wielkim sentymentem wspominają niepowtarzalną atmosferę Szkoły, historyczne parkiety w holach i przytulnych klasach (wykładanie pięknych dębowych klepek zakończono w sierpniu 1903 r.), bo przecież drewno ma uczniom nasuwać skojarzenia z domem, jego ciepłem, dawać poczucie bezpieczeństwa, tak jak kolorowe witraże i malowidła itp. Tych ostatnich w samej auli szkolnej było podobno 10.
Zaszczepianie najmłodszym przekonania, że szkoła stanowi uzupełnienie domu, jest zakorzenione w szwajcarskim systemie edukacji, a autorstwo tej idei przypisuje się Johannowi Heinrichowi Pestalozziemu. Ten szwajcarski pedagog już na przełomie XVIII i XIX wieku mówił, że szkoła ma pomóc dziecku w przejściu z domowego świata do życia społecznego. Powinna więc być namiastką domu, w którym najmłodsi uczą się współpracy i w naturalny, spontaniczny sposób poznają świat. Pestalozzi był wrogiem nauki na pamięć, apelował, by najmłodszym uczniom umożliwiać naukę w ich własnym tempie oraz przez doświadczanie, przeżywanie oraz własne czy dokonywane w grupie odkrycia. Uważał, że nauczyciel powinien być raczej doradcą i pomocnikiem niż mistrzem, który w autorytarny sposób przekazuje teoretyczną wiedzę.
Na czym polegały w największym skrócie idee Pestalozziego?
Podstawą teorii wychowania Pestalozziego jest idea organicznego rozwoju, któremu podlega każdy człowiek.
Pestalozzi twierdził, że głównym zadaniem pedagogiki jest odkrycie praw kierujących kształceniem dziecka. Otóż uważał on, że najważniejszym zadaniem szkoły jest przygotowanie do życia, rozumiane jako przygotowanie do przyswajania rzeczywistości i odnajdywania w niej swego miejsca. Twierdził, że szkoła spełni to zadanie, jeśli zatroszczy się o rozwój wszystkich trzech sił ludzkich, tj.:
- moralnej – czyli harmonijnej integracji jednostki ze społeczeństwem przy jednoczesnym zachowaniu naturalnej niewinności i niezależności, na której wspiera się stosunek do ludzi i świata;
- intelektualnej – zapewniającej umiejętność poruszania się w świecie ludzkim i w świecie przyrody, dzięki właściwemu rozwinięciu zdolności poznawczych;
- fizycznej – będącej podstawą zdolności do pracy, która oznacza stwarzanie dzieciom odpowiednich warunków do wzrostu i rozrostu, rozwijanie sprawności oraz zapobieganie niebezpieczeństwom zagrażającym zdrowiu i życiu.
Główny cel nauczania to rozwijanie moralności i umysłu dziecka, a punkt ciężkości pracy wychowawczej znajduje się w samym dziecku, w jego naturalnych skłonnościach, zdolnościach i siłach. W skrócie nazwał je:
Głowa – zdolność do transgresji ku temu, co istnieje poza światem realnym;
Serce – odpowiada za zdolność przeżywania;
Ręka – podejmowanie aktywności.
Aby wychowanie przyniosło jednak zamierzony cel wszystkie te siły muszą ze sobą współgrać. Choć muszą działać w harmonii, nie każdy z tych organów ma takie samo znaczenie w życiu ludzkim. Pierwszeństwo Pestalozzi nadał sile etycznej człowieka i domagał się podporządkowania jej sił głowy i serca.
W II poł. XIX w. w Szwajcarii i Niemczech rozpoczęto na dużą skalę źródłowe badania nad Pestalozzim, a z okazji 100. rocznicy jego urodzin podjęto nowe wydania jego pism, które ukazywały się kilkudziesięciu tomach od 1926 r. W Polsce, w Lublinie, w 1930 r. została wydana pionierska praca Zygmunta Kukulskiego Pestalozzi w Polsce na początku XIX stulecia.
Co ciekawe - do dzisiaj w szwajcarskiej wiosce Trogen działa pozarządowa organizacja pomocy dzieciom - z ponad 70-letnim doświadczeniem - Fundacja Dziecięca Pestalozzi (Pestalozzi’s Children Foundation - KDP Trogen), która od momentu powstania w 1946 roku, koncentruje się na edukacji i wychowaniu dzieci i młodzieży.
Historia Wioski Dziecięcej Pestalozzi rozpoczęła się wraz z przyjęciem europejskich sierot wojennych po drugiej wojnie światowej. Dziś szwajcarskie klasy szkolne spotykają się z dziećmi z Europy Południowo-Wschodniej i uczą się podstaw pokojowego współistnienia w ramach projektów wymiany. Oprócz projektów wymiany w wiosce dziecięcej Fundacja jest zaangażowana w zapewnianie dostępu do edukacji dzieciom znajdującym się w niekorzystnej sytuacji…
Fundacja działa obecnie na całym świecie i jest szczególnie aktywna w kilku regionach: Ameryce Środkowej, Azji Południowo-Wschodniej, Afryce Wschodniej oraz Europie Środkowej, Południowej i Wschodniej. Jednym z głównych obszarów działania Fundacji są projekty wymiany międzykulturowej (International Exchange Projects - IEP). Ponad 1000 dzieci, młodzieży i nauczycieli z Serbii, Macedonii, Mołdawii, Ukrainy, Rosji i Białorusi uczestniczy rocznie w IEP. Polska także została zaproszona do udziału w takim projekcie. Grupy młodych ludzi przebywają w różnych europejskich miejscach, uczestniczą w kursach z zakresu komunikacji międzykulturowej, zwalczania dyskryminacji, tożsamości, rozwiązywania konfliktów i praw dziecka. Zgodnie z Konwencją o Prawach Dziecka Fundacja jest przekonana, że edukacja powinna zmierzać do rozwijania osobowości dziecka, talentów oraz zdolności umysłowych i fizycznych oraz powinna nauczać pokojowego życie razem.
Warto też wiedzieć, że w połowie lat dziewięćdziesiątych XX w. władze Zurychu rozpoczęły proces reformowania systemu edukacji (w Szwajcarii każdy z 26 kantonów ma własne zasady nauczania), tam właśnie zawsze promowano najbardziej postępowe idee. Mówi się, że najważniejszym bogactwem naturalnym tego kraju jest właśnie sprawnie wykształcony system edukacji i związane z nim badania naukowe. Szwajcarska gospodarka opiera się nie na produkcji masowej, lecz na rozwijaniu i wytwarzaniu produktów jednostkowych o wysokiej jakości i jest zdana na wysoko wykwalifikowaną i dobrze wykształconą siłę roboczą.
Idee szwajcarskiego pedagoga, obrońcy ludu, który miał w sobie niewyczerpane źródło wiary w lepszą przyszłość, liczą sobie już ponad 200 lat i wciąż inspirują wielu badaczy na całym świecie.
Das Leben bildet!
(J. H. Pestalozzi: Łabędzi śpiew, Wrocław: Ossolineum, 1973)
Maria Szymańska
Bibliografia:
- Cymer Anna: Awangardowe szwajcarskie szkoły. W takich ścianach można kuć, „Wysokie Obcasy” [online], 24 maja 2015 [dostęp 27 lipca 2020] https://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,80530,17951607,Awangardowe_szwajcarskie_szkoly__W_takich_scianach.html
- Falińska Marta: Jan Henryk Pestalozzi – jego działalność wychowawcza i poglądy pedagogiczne. 1746-1827, Blog Naukowego Koła Pedagogicznego „Paidagogos” przy MWSE w Tarnowie, [online], [dostęp 27 lipca 2020] http://paidagogosmwse.blogspot.com/p/publikacje-czonkow-koa.html
- Grudziński Tomasz: Z dziejów Ewangelickiej Szkoły dla Dziewcząt w Świdnicy. Przedwojenna historia gmachu II LO. Świdnica 2006
- Jan Henryk Pestalozzi – ojciec sierot, Pedagogikum, [online], [dostęp 27 lipca 2020] https://lxio.wordpress.com/historia-wychowania/jan-henryk-pestalozzi-ojciec-sierot/
- Kierski Feliks: Jan Henryk Pestalozzi. T.1, Warszawa 1927, Biblioteka Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy [online], [dostęp 27 lipca 2020] https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/1043/edition/3014/content
- Matyja Mirosław: System edukacji w Szwajcarii, PAFERE [online], 8 czerwca 2018, [dostęp 28 lipca 2020] https://www.pafere.org/2018/06/08/artykuly/system-edukacji-w-szwajcarii/
- Stiftung Kinderdorf Pestalozzi, [online], [dostęp 23 września 2020] https://www.pestalozzi.ch/de
- Sulma Beata: Jan Henryk Pestalozzi – jego życie, działalność wychowawcza i poglądy polityczne, [online], [dostęp 27 lipca 2020] https://profesor.pl/mat/pd7/pd7_b_sulma_20070525_1.pdf
- Szkoła Podstawowa nr 1 we Wrocławiu, [online], [dostęp 27 lipca 2020] http://sp1.wroclaw.pl/o-szkole/historia-szkoly/
- [Szymkiewicz Agnieszka] /asz/: Wizerunek słynnego pedagoga w II LO uwolniony spod warstw farby, Świdnica24.pl [online] 24 lipca 2020, [dostęp 28 lipca 2020] https://swidnica24.pl/2020/07/wizerunek-slynnego-pedagoga-odkryty-w-ii-lo-spod-warstw-farby/
- Twardowski Marian: Prace rzeźbiarza Hermanna Duboisa w architekturze Świdnicy, Świdnica Moje Miasto [online] 19 listopada 2018, [dostęp 28 lipca 2020] http://www.mojemiasto.swidnica.pl/?p=17099
- Wikipedia org., https://pl.wikipedia.org/wiki/Johann_Heinrich_Pestalozzi
